Een ingewikkeld samenspel van factoren

Overgewicht is het gevolg van verschillende factoren. Denk hierbij aan biologische, psychische, sociale en omgevingsfactoren zoals een laag intern verbrandingssysteem, verslavings- of stressgevoeligheid, medicijngebruik of slaapgewoonten. Maar een van de belangrijkste oorzaken is de combinatie van een te hoge energie inname via voeding en een te laat energieverbruik door lichamelijke (in)activiteit.

Overgewicht en een ongezond eet-, drink- en beweegpatroon zijn verantwoordelijk voor een substantieel deel van de ziektelast in Nederland: overgewicht is verantwoordelijk voor meer dan twee vijfde van nieuwe gevallen van diabetes mellitus type 2. Niet alleen diabetes hangt samen met overgewicht, maar ook hart- en vaatziekten, artrose, depressie en aandoeningen van de luchtwegen.  Het risico op ziekten en aandoeningen wordt groter naar mate de body mass index (BMI) of de buikomvang toeneemt. Wanneer iemand al op jonge leeftijd overgewicht heeft zijn de gezondheidsgevolgen later extra groot. Ook hebben dikke kinderen vaak te maken met stigmatisering, hierdoor is de kans groter dat zij te maken krijgen met lage zelfwaardering en psychosociale problemen.

Zaanstreek-Waterland: een van de zwaarste regio’s in Nederland

De landelijke cijfers lijken het einde aan te kondigen van de jarenlange stijging van het aantal mensen met overgewicht. Ook regionale cijfers geven dit beeld. Toch heeft nog steeds 17% van de jongeren en de helft van de volwassenen in de regio overgewicht.

De inwoners in de regio Zaanstreek-Waterland behoren tot de ‘zwaarste’ in alle Nederlandse regio’s. Het percentage mensen met overgewicht ligt hier tussen 51% en 53%, zo’n 11 procent meer dan in de ‘slankste’ regio’s.

De percentages overgewicht en obesitas verschillen per gemeente. Zo komt bij volwassenen in Edam-Volendam minder overgewicht voor en in Purmerend meer. Bij jeugd komt overgewicht meer voor in Zaanstad en minder in Beemster. In vier gemeenten zijn er minder ouderen met overgewicht dan in de rest van de regio: in Beemster, Edam-Volendam, Waterland en Wormerland. Ouderen in Purmerend hebben vaker overgewicht vergeleken met de rest van de regio.

Klik hier voor meer cijfers over overgewicht.

Verschil in overgewicht tussen groepen neemt toe

Na een jarenlange stijging lijkt het percentage overgewicht voor alle leeftijdsgroepen in Zaanstreek-Waterland te stabiliseren. Het percentage overgewicht stabiliseert echter niet voor alle groepen mensen. Bij de jeugd neemt het percentage overgewicht van kinderen en jongeren met een niet-westerse achtergrond, kinderen van laag opgeleide ouders en jongeren op het vmbo nog steeds toe. Bij volwassenen en senioren zien we dat onder laag opgeleiden overgewicht 20% meer voorkomt dan onder hoog opgeleiden.

Kinderen door overgewicht minder kansen

In onze participatiemaatschappij hebben kinderen met overgewicht en obesitas geen makkelijke uitgangspositie. Zij worden vaak gepest en kunnen niet goed meekomen met sport en spel. Meer aandacht voor deze kinderen werpt zijn vruchten af op latere leeftijd.

Bestaande interventies in de regio zijn dan ook voornamelijk gericht op jeugd. Met inzet van deze interventies is overgewicht de laatste jaren gestabiliseerd. Maar we kunnen nog niet achterover leunen, want het aantal inwoners met overgewicht is hoog en daalt nog niet. Belangrijk is dat we doorgaan met ingezette voorbeelden en trajecten zoals:

De Gezonde School; gezondheid in het DNA van elke school

De Gezonde School helpt scholen in het primair-, voortgezet- en middelbaarberoepsonderwijs bij het stimuleren van een gezonde leefstijl bij leerlingen. Dit kan op een of meerdere gezondheidsthema’s zoals bewegen, voeding en welbevinden. Centraal staan de vier pijlers: signaleren, gezondheidseducatie, schoolomgeving en beleid. Hiermee biedt de aanpak houvast bij de structurele en integrale inbedding van een gezonde leefstijl in het onderwijs. De GGD heeft drie Gezonde School Adviseurs in dienst die scholen kunnen begeleiden bij het implementeren van de aanpak om een Gezonde School te worden. Op dit moment zijn er 22 Gezonde Scholen in de regio Zaanstreek-Waterland.

Traject Gezond Gewicht bij de jeugdgezondheidszorg

JGZ biedt (ouders van) kinderen met overgewicht het traject Gezond Gewicht aan. In dit traject worden ouders begeleid door de jeugdverpleegkundige. Kinderen met obesitas worden door de JGZ doorverwezen naar de kinderarts.

Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG)

JOGG is een (bewezen effectieve) integrale wijkaanpak om een gezonde omgeving te creëren. Een omgeving waarin de gezonde keuze weer de normaalste zaak van de wereld is. Partners op gemeente- en wijkniveau werken samen aan een samenleving waarin alle kinderen en jongeren wonen, leren, recreëren en werken in een gezonde omgeving met structureel aandacht voor een gezonde leefstijl in het algemeen en voor een gezond gewicht in het bijzonder. In de regio Zaanstreek-Waterland werken zowel de gemeente Purmerend als Zaanstad met de JOGG-aanpak.

Centrale Zorgverlener in de wijk

In gemeente Zaanstad loopt tot eind 2018 een pilot met Centrale Zorgverleners. De Centrale Zorgverleners zijn jeugdverpleegkundigen bij GGD Zaanstreek-Waterland die een centrale rol hebben in de aanpak van overgewicht. Ze hebben extra kennis opgedaan over mogelijke oorzaken van overgewicht en obesitas, (op)voeding en beweging. Ook hebben zij geleerd om vanuit een positieve, gelijkwaardige insteek bij ouders – die meestal in een complexe situatie zitten – overgewicht bespreekbaar te maken. De Centrale Zorgverleners hebben tijd om samen met het gezin een actieplan te bespreken. Zij coördineren het contact met de eventueel betrokken professional(s) en zorgen voor contact met het gezin totdat de doelen bereikt zijn.
De Centrale Zorgverleners zijn voor professionals het eerste aanspreekpunt voor vragen of verwijzing rondom overgewicht.

Meer interventies gezond gewicht zijn te vinden op de website van GGD Zaanstreek-Waterland.

Kortom, Zaanstreek-Waterland is een regio met veel overgewicht in vergelijking met de rest van Nederland. Er lijkt in de regio een einde te zijn gekomen aan de jarenlange stijging van het overgewicht, maar deze stabilisatie treedt niet bij alle groepen op. Overgewicht komt relatief vaak voor bij mensen met een lager opleidingsniveau en/of een niet-westerse achtergrond.

Wat kunnen we nog meer doen om overgewicht te verminderen?

Effectieve preventie van overgewicht bij alle groepen vraagt om een integrale aanpak waarbij niet alleen wordt gekeken naar het individu maar ook naar alle verschillende omgevingen (thuis, school, wijk, werk, zorg) waar overgewicht en obesitas ontstaan en in stand worden gehouden.

Om deze integrale aanpak lokaal vorm te geven kan er gekeken worden naar interventies binnen de volgende pijlers:

• Fysieke- en sociale omgeving
Denk hierbij aan een gezond voedselaanbod op kinderopvang, scholen, bedrijven of in de openbare ruimte. Daarnaast is een beweegvriendelijke omgeving die mensen stimuleert om te bewegen en sporten belangrijk, bijvoorbeeld veilige buitenspeelplekken. De sociale omgeving (gezin, vrienden, collega’s) heeft eveneens invloed op het eet- en beweeggedrag.
• Voorlichting en educatie
Ouders vanaf de zwangerschap voorlichten kan ze op weg helpen bij een gezonde opvoeding en het maken van gezonde keuzes voor henzelf en voor hun kinderen. Deze lijn kan mooi doorgetrokken worden naar het kinderdagverblijf en scholen door middel van programma’s als de Gezonde Kinderopvang en de Gezonde School. Zo leren kinderen van jongs af aan wat gezonde voeding inhoudt en waarom het van belang is om te bewegen.
• Signalering, advies en ondersteuning
Bij signalering, advies en ondersteuning rond (dreigend) overgewicht spelen meerdere professionals een rol. Signaleren van (dreigend) overgewicht gebeurt bijvoorbeeld door de JGZ, huisarts, school of welzijn. Advies en ondersteuning worden onder andere geboden door verschillende lokale partijen zoals de GGD, eerstelijnszorg en welzijn. De gemeente kan deze professionals faciliteren bij het verwerven van deskundigheid en de onderlinge afstemming en samenwerking.
• Regelgeving en handhaving
Naast het stimuleren van meer bewegen en gezonde voeding (gezond gedrag) kan men ook denken aan wet- en regelgeving (gezondheidsbescherming). Op lokaal niveau wordt dit de laatste jaren voorzichtig ingezet. Denk hierbij aan geen vergunning verstrekken aan (mobiele) snackbars in de omgeving van een school of het verbieden van marketing van ongezonde producten in het openbaar vervoer en evenementen. Deze gezondheidsbescherming is nog steeds effectiever dan gedragsverandering.

Samenvatting: Behoud het goede en maak het beter

Met JOGG, gezonde school en centrale zorgverlener wordt al ingezet om overgewicht onder de jeugd te verminderen. Om er voor te zorgen dat de stabilisatie van cijfers in alle groepen voor gaat komen en misschien zelfs de komende jaren overgaat in een daling, is het gewenst om deze interventies te behouden en verder (in alle gemeenten en wijken) uit te zetten. Daarnaast is meer gezondheidswinst mogelijk door in te zetten om regels en handhaving, de fysieke omgeving en plekken zoals de wijk en het werk. Voor effectieve preventie van overgewicht is integraal beleid nodig. Gemeenten kunnen uit verschillende invalshoeken beleid ontwikkelen op overgewicht.