Relaties en seksualiteit – toegankelijke tekst

Seksuele gezondheid is in de eerste plaats een individuele aangelegenheid, maar speelt ook een rol in het publieke domein. Zo kunnen infectieziekten zoals hiv, maar ook andere soa’s, gevolgen hebben voor de volksgezondheid, en tienerzwangerschappen leiden tot schooluitval en een slechter toekomstperspectief voor de jonge moeders. Bij seksuele gezondheid gaat het ook over relaties met anderen, grenzen van jezelf en een ander, identiteit en diversiteit. Seksueel grensoverschrijdend gedrag heeft Jongeren en volwassenen die vanwege hun seksuele geaardheid gediscrimineerd of gepest worden, lopen een groter risico op depressie of zelfs suïcide, bron 1.

Cijfers en trends

Steeds meer acceptatie van de lhbti+-gemeenschap onder jongeren

De acceptatie van de lhbti+-gemeenschap onder jongeren is de afgelopen jaren flink gestegen. Het aantal jongeren (12-16 jaar) dat homoseksualiteit normaal vindt, steeg van 52% in 2010 naar 74% in 2019, bron 2. Wel is het percentage meisjes dat homoseksualiteit normaal vindt, met 86% veel hoger dan het percentage jongens (61%). Ook is er op havo/vwo-scholen doorgaans meer acceptatie dan op het vmbo. Gemiddeld genomen geeft 33% van de havo/vwo-leerlingen aan dat je op school uit zou kunnen komen als lhbti+‘er, op het vmbo is dit 18%. Van de jongvolwassenen (16-23 jaar) beschouwt 97% van de vrouwen en 89% van de mannen homoseksualiteit als normaal, bron 3.

Etniciteit speelt een rol bij de acceptatie van de lhbti+-gemeenschap

Van de jongeren met een westerse achtergrond vindt 78% homoseksualiteit normaal versus 56% van de jongeren met een niet-westerse achtergrond, bron 4. Wel steeg de acceptatie in beide groepen in vergelijking met 2010. Toen beschouwde 55% van de jongeren met een westerse achtergrond en 39% van de jongeren met een niet-westerse achtergrond homoseksualiteit als normaal.

Jongens en meisjes ervaren even vaak seksueel grensoverschrijdend gedrag

Het aantal jongeren met een ongewenste seksuele ervaring (bijvoorbeeld zoenen, intiem betasten of seks), is in de afgelopen jaren licht gedaald. In 2010 had gemiddeld 7% van de jongeren (12-16 jaar) ooit een ongewenste seksuele ervaring, in 2019 was dit nog 4%, bron 4. Het percentage meisjes dat een ongewenste seksuele ervaring heeft gehad, is met 5% nagenoeg gelijk aan het aantal jongens (4%). Ook in opleidingsniveau zit slechts een klein verschil; 5% van de vmbo’ers versus 3% van de havo/vwo leerlingen zegt in 2019 ooit te maken te hebben gehad met ongewenste seksualiteit, bron 4.

1 op de 5 jongvolwassenen heeft een ongewenste seksuele ervaring gehad

In 2021 heeft 22% van de jongvolwassenen in regio Zaanstreek-Waterland een ongewenste seksuele ervaring gehad, bron 3. Het percentage vrouwen met een ongewenste seksuele ervaring ligt fors hoger dan het aantal mannen: respectievelijk 34% versus 10%.

Het merendeel van de jongvolwassenen gebruikt geen condoom tijdens het vrijen

Jongeren gebruiken niet altijd een condoom wanneer zij geslachtsgemeenschap hebben. Van de seksueel actieve jongeren tussen de 12 en 16 jaar in 2019 gaf ongeveer de helft (49%) aan niet altijd een condoom te hebben gebruikt tijdens het vrijen, bron 4. Dit is iets hoger dan in een aantal jaar eerder. In 2010 gaf gemiddeld 44% van de jongeren in deze leeftijdscategorie aan wel eens seks te hebben zonder condoom.

Het percentage jongvolwassenen (16-25 jaar) dat niet altijd een condoom gebruikt is een stuk hoger. Van deze groep gaf 70% aan geen condoom te hebben gebruikt tijdens de laatste keer dat zij geslachtgemeenschap hadden, bron 3. De meest voorkomende reden om geen condoom te gebruiken was volgens hen het hebben van een vaste relatie (68%) en het gebruik van andere voorbehoedsmiddelen (66%). Een kwart gaf aan geen condoom te hebben gebruikt, omdat ze de seks dan als minder lekker ervaren.

Vrouwen onder de 30 lopen minste risico op ongeplande zwangerschap in 2021

Van de 16 tot en met 49-jarige vrouwen in Nederland loopt 7,1% risico op een ongeplande zwangerschap (afgelopen 12 maanden seksueel actief, gebruiken geen anticonceptie,bron 5, zijn niet zwanger en/of hebben geen kinderwens). Voor de 16 tot en met 29-jarige vrouwen is dit percentage lager (4,6%) dan voor de groep vrouwen van 30 tot met 49 jaar (9,1%). Overigens kunnen ook vrouwen die anticonceptie gebruiken risico lopen op een ongeplande zwangerschap doordat er iets mis gaat in het gebruik, bron 6.

Wat doen wij voor de regio?

Relationele en seksuele ontwikkeling begint al in de babytijd en gaat door totdat we volwassen zijn. Samen met onze partners zetten wij verschillende activiteiten en interventies in voor een goede seksuele gezondheid van alle inwoners. Een aantal voorbeelden:

Inwoners uit de regio Zaanstreek-Waterland kunnen bij het centrum voor seksuele gezondheid van de GGD terecht voor een soa-test en vragen over bijvoorbeeld soa’s, hiv, vaccinatie tegen hepatitis B, ongewenste zwangerschap, anticonceptie en seksualiteit.
Voor aanstaande (heel) jonge moeders die voor het eerst zwanger zijn en die daarna ook extra begeleiding nodig hebben, is er het (preventie)programma VoorZorg.
De jeugdgezondheidszorg (JGZ) bespreekt het thema relaties en seksualiteit op meerdere momenten en op meerdere manieren met ouders en kinderen. Daarnaast heeft de JGZ een ouderchat waarin ouders hun vragen digitaal kunnen stellen. Voor jongeren is deze mogelijkheid er ook via de website jouwGGD.nl.
Scholen spelen een belangrijke rol in de ontwikkeling van kinderen op het gebied van gezonde relaties en seksualiteit. De GGD ondersteunt scholen hierbij via de Gezonde School-aanpak (thema ‘Relaties en Seksualiteit’ voor het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs en MBO).
Bij het ‘Meldpunt Veilig Sportklimaat’ kunnen misstanden of zorgen over gedrag (onder andere van seksuele aard) binnen de sportwereld in Zaanstad (anoniem) gemeld worden.
In alle regio’s worden er momenteel ook een aantal medewerkers van de GGD (pedagogen, jeugdartsen en -verpleegkundigen) getraind in de interventie ‘Vlaggensysteem’. Wanneer er (bijv. op school) een incident heeft plaatsgevonden van seksuele aard kan dit team advies en ondersteuning bieden vanuit deze interventie.
Nu Niet Zwanger ondersteunt kwetsbare mensen (m/v) in Zaanstad om een bewuste keuze te maken over het moment van hun kinderwens, zodat zij niet onbedoeld zwanger worden. Door actieve begeleiding te bieden, beginnend bij een eerlijk gesprek over kinderwens, seksualiteit en anticonceptie waarbij vanuit hun leefwereld wordt stilgestaan bij hun vragen, behoeften en (on)mogelijkheden. NNZ staat voor respectvolle manier van werken waarbij er nooit sprake is van gedwongen keus.

Waar liggen kansen?

Er is ruime keus aan interventies die seksueel risicogedrag voorkomen of verminderen. Denk aan het bevorderen van condoom- en anticonceptiegebruik, soa tests of het tegengaan seksuele grensoverschrijding. Hiermee kunnen interventies onder andere bijdragen aan:

minder schooluitval;
minder beroep op sociale voorzieningen;
hogere arbeids- en maatschappelijke participatie;
lagere druk op de zorg;
meer veiligheid in de gemeente;
lagere kosten voor politie en justitie;
minder ongelijkheid.

Gezonde School

De collectieve preventie van onbedoelde (tiener)zwangerschappen en voorlichting over anticonceptie is in Nederland vooral belegd via het onderwijs. De Gezonde School-aanpak zorgt ervoor dat scholen op een effectieve manier aandacht te besteden aan het brede thema Relaties en Seksualiteit. Leerlingen leren dus niet alleen over veiligheid, maar ook over wensen, grenzen, seksuele diversiteit, relaties, seksualiteit en genderdiversiteit. Om scholen te stimuleren met de Gezonde School-aanpak aan de slag te gaan, wordt er jaarlijks een subsidie vrijgegeven door de Gezonde School: Stimuleringsregeling Gezonde Relaties & Seksualiteit. Gemeenten kunnen scholen op deze regeling attenderen en stimuleren met de Gezonde School aan de slag te gaan.

Nu Niet Zwanger

GGD Zaanstreek-Waterland en gemeente Zaanstad zijn in 2020 gestart met de uitvoering van het landelijke programma Nu Niet Zwanger. Dit programma helpt hulpverleners om met hun cliënten een open en eerlijk gesprek aan te gaan over kinderwens, seksualiteit en anticonceptie.
Uit de Maatschappelijke Kosten Baten Analyse van het programma is gebleken dat Nu Niet Zwanger meer maatschappelijke baten oplevert dan dat het kost. Nu Niet Zwanger is opgenomen als interventie binnen Kansrijke Start. Vanaf 2023 komt er vanuit de Rijksoverheid jaarlijks structureel budget beschikbaar voor gemeenten om Kansrijke Start en Nu Niet Zwanger uit te voeren, bron 7. Zo kan elke gemeente in de regio Zaanstreek-Waterland Kansrijke Start implementeren. En zo de jongste inwoners een goede start in het leven geven.